Genel anetezik olarak kullanılmadan önce nitröz oksid ve dietil eter koklanarak eğlence amaçlı kullanılıyordu. Bu iki solvent muhtemelen koklanarak kötüye kullanılan ilk maddelerdi. Bunu izleyerek uçucu solvent tipi bağımlılık koklanmak suretiyle kötüye kullanılan maddelerin çeşidi ve toplumda bir alt kültür olacak şekilde kullanım yaygınlığı artmıştır. Ülkemizde uçucu solvent tipi bağımlılık özellikle kimsesiz sokak çocukları arasında kullanımı ile gündeme gelmiştir.
Uçucu maddelerin birçoğu sanayi ürünüdür ve boyacılık, mobilyacılık, kuru temizleme, marangozluk, ayakkabı ve tekstil gibi günlük hayatımıza sıklıkla giren ürünlerin üretiminde kullanılır. Çevresel olarak insanlar bir şekilde bu ürünlerle istemeseler de gerekenden fazla temas halinde olabilirler. Örneğin bir mobilya, boya veya ayakkabı atölyesinin hemen yanında yaşayan veya bir kuru temizleme atölyesinde çalışan bir kişi uçuculara zarar görecek ölçüde maruz kalabilir.
TARİH VE EPİDEMİYOLOJİ
Dini ayinlerde coşku verici olarak kannabis ve ergot alkkaloidi içeren halüsünojenlerin inhale edilmesi tarih öncesi dönemlere kadar uzanır.Antik Yunan dönemi kahinlerinin trans durumuna geçmek için tapmakların kalker zeminlerinde ki çatlaklardan sızan metan, etan ve etilen gibi hidrokarbon gazları kokladığı bilinmektedir. Dietil eter 13. yüzyılda keşfedilmiş ve yine dini olmayan aktivitelerde trans dyi kolaylaştırmak için koklanmak suretiyle kullanılmıştır. Onsekizind yüzyılda, dietil eter İngiltere’de “Anodin” ismi ile tıbbi bir tonik olarak pazarlanıyordu. Anodin içilerek veya daha çok da koklanarak kullanılıyor, kısa süre içinde alkolden daha güçlü bir keyiflilik hali oluşturuyordu. Alkolden daha ucuz olması ve etki süresinin daha kısa olup kullandıktan sonra alkole benzer bir artık etki yapmaması daha çok tercih edilmesine ve bu dönemlerde alkolden daha çok kullanılmasına yol açmıştır (Nagle, 1968). Dietil eter 19. yüzyılda İrlanda’da alkole alternatif olarak kullanılmış ve eğlenceli eter koklama partileri düzenlenmiştir.
William Morton’un dietil eteri cerrahi anestezi amaçlı olarak kullanmaya başladığı 1846 yılına kadar Amerikan öğrendleri tarafından da eğlence amaçlı olarak yaygın şekilde kullanılmıştır. Dietil eter Amerika Birleşik Devletleri’nde 1920 ile 1933 yılları arasında uygulanan içki yasağı döneminde ve II. Dünya Savaşı sırasında alkol yerine içilmek suretiyle kullanılmıştır.
1776 yılında İngiliz Kimyacı Sir Joseph Priestley nintröz oksidi keşfetti. Daha sonra bir başka İngiliz kimyacı Sir Huphrey Davy tarafından sentezi gerçekleştirilmiştir. Sir Davy nitröz oksidin toksik etkilerine ve bağımlılık yapma özelliğine de ilk dikkat çeken kişi olmuştur. “Güldüren gaz” da denilen nitröz oksid Davy’nin arkadaşlan tarafından eğlence amaçlı olarak kullanılmıştır. Bunların arasında ünlü şairler Samuel Taylor Cole- ridge ve Robert Southey ile ünlü sözlük bilimci Peter Roget de bulunmaktaydı. Nitröz oksid ya da güldüren gaz 19. yüzyılın ilk yarısı boyunca ve 1845 yılında Connecticut’h diş hekimi Horace Wells genel anestezi amaçlı olarak kullanana kadar, Amerika’da yaygın şekilde koklanarak eğlence amaçlı kullanılmaya devam edilmiştir.
Dietil eter gibi 1831 yılında keşfedilen ve hemen ardından eğlence amaçlı olarak koklanarak kullanılmaya başlanan kloroform da kolayca buharlaşabilen uçucu sıvı özellikli bir anesteziktir. Her ne kadar ani ölüme neden olmasıkullanılmasını bir miktar kısıtlasa da 19 yüzyılda kloroform bağımlılanran sayısı da azımsanmayacak düzeyde idi. Dietil eterve nitröz okside göre kokusu daha hafif olduğundan farkedilmeksizin kullanım kolaylığı tercih edilmesine neden olmuştur. Diş hekimliğinde nitröz oksid ile ilk kez anestezi uygulayan kişi olan Horace Wells de kloroform bağımlısıydı ve hayatını kloroform nedeniyle kaybetti.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren, uçucu sıvı kullanıcıları büyük ölçüde evlerde ve iş yerlerinde yapıştırıcı, çözücü (solvent) ve yakıt olarak kullanılan çeşitli uçucu özellikli maddelere yöneldiler.
özellikli ürünler ve içerikleri
Çocuklar arasında yaygın bir şekilde yapıştırıcı koklama alışkanlık İlk kez 1959 yılında bazı Batı Amerika şehirlerinde fark edilmiştir. Bunu izleyen donemde başka uçucu maddelerin de koklanmak suretiyle kötüye kötüye kullanıldığı ve bunun giderek yaygınlaştığı fark edilmiştir. Okul çocuklarınsa inhalant kötüye kullanımı ile ilişkili bilimsel araştırmalara dayalı veriler genellikle batı dünyasına dayanmaktadır. Ülkemizde yapılmış ve yayınlanmış ciddi bilimsel araştırma sonuçlarına sahip değiliz. Yerli dergiler geneli Çok taranan uluslararası indekslerde yer almadığından, araştırma yaptığımız zaman karşımıza çoğunlukla batılı ülkelerin araştırma sonuçları çıkıyor.
1960 lı ve 70’li yılarda, Amerika Birleşik Devletleri’nde uçucu solventlerin kötüye kullanımı 18-25 yaş arası gençlerde %17,12-17 yaş arası çocuk ve ergenlerde %10 olarak saptanmıştır. Dördüncü sımfta okuyan okul çocuklarında inhalanları deneme veya el altında bulunan silgi vb. materyali sürekli koklama alışkanlığının %6 olduğu gözlenmiştir. Hatta 3 yaşında olup benzin koklama alışkanlığı olan vaka rapor edilmiştir. Günümüz modern toplumlarında çocukluk ve erken ergenlik döneminde uçucu solventler ve bağımlılığının diğer bağımlılık tiplerinden daha sık görüldüğü ileri sürülmektedir. Ülkemizde de uçucu solvent tipi bağımlılık daha çok “tiner kötüye kullanımı ve bağımlılığı” şeklinde kimsesiz sokak çocukları arasında yaygındır.
Uçucu solvent tipi bağımlılık diğer bağımlılık tipler kadar tehlikeli ve öldürücüdür. 1989 yılında, İngiltere’de uçucu solvent kullanımına bağlı 113 ölüm vakası kaydedilmiştir. Bunların yarısı 16 yaş ve altı çocuklardır. Uçucu solventler olarak en sık kullanılan maddeler ise çakmak gazı gibi petrol ürünleri (%33), deodoran aero- soller (%21) ve yapıştırıcılardır (%21). Benzer sonuçlar ve oranlar çeşitli Batı Avrupa ülkeleri, Macaristan, Kanada, Meksika, diğer Güney Amerika ülkeleri, Japonya, Güney Afrika, İsrail, Avustralya, Malezya, Singapur ve Nijerya’da da rapor edilmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde uçucu solvent kullanıcılarında erkeklerin kızlara 10 misli üstünlüğü vardır. Neredeyse her 10 uçucu solvent bağımlısının 9’u erkektir.
Amerika Birleşik Devleri’nde üç grup uçucu solvent bağımlısı tanımlanmaktadır. Bunlardan birinci grubu uçucu solvent inhale eden erişkinler oluşturmaktadır. İkinci grupta uçucu solventle birlikte ilaç da kullanan (polidrug) ergenler ve üçüncü grupta çok daha genç solvent kullanıcıları yer almaktadır. Çocuklar koklamak suretiyle bağımlılık yapan solventlerle tanıştıktan sonra çok defa bunu alışkanlık haline getirmeden sürdürmekten vaz geçmektedirler. Bununla beraber bir kısım çocuk koklama alışkanlığım sürdürmekte ve bağımlı hale gelmektedir. Erişkinler arasındaki bağımlılığın meslek ile yakından ilişkisi söz konusudur. Ayakkabı imalatçıları matbaacılıkla uğraşanlar, marangozlar, benzin istasyonunda çalışanlar otomobül ve bisiklet tamircileri, petrol ürünleri rafinerilerinde Çalışanlar ve kimyasal ürün fabrikalarında çalışanlar ciddi risk akındadır. Zaten erişkin nüfus içindeki bağımlıların büyük çoğunluğunu bu iş gruplarından kişiler oluşturmaktadır.
Koklanarak kötüye kullanılan maddeler 4 temel gruba ayrılabilir,
1- Uçucu solventler; Yapıştırıcılar, tiner gibi boya incelticiler ve benzin,
2- Aerosoller: Saç, vücut ve oda spreyleri ve sprey boyalar,
3- Uçucu anestezik maddeler- Dietil eter ve nitröz oksid
4- Uçucu nitritler.